او يكى از فرزندان رشيد امير مؤمنان على (ع) است و «حنفيّه» لقب مادر اوست و اسمش «خوله» دختر يكى از مردان با شخصيّت طايفه «بنى حنيفه» است كه در يكى از جنگهاى اسلامى اسير شد و مى خواستند او را بفروشند، على (ع) او را آزاد كرد و به همسرى خود در آورد. او شجاعت را از على (ع) به ارث برده بود و مى گويند گاهى زرههاى محكم را با دست پاره مىكرد و به همين دليل امام (ع) در جنگ «جمل» پرچم را به دست او سپرد و در جنگ «صفّين» جناح چپ سپاه على (ع) به دست او و «محمّد بن ابى بكر» و «هاشم مرقال» بود.
«محمّد حنفيّه» در سال 81 هجرى در سنّ شصت و پنج سالگى دار فانى را وداع گفت. در باره محل دفن او اختلاف است، بعضى مىگويند در «طائف» بدرود حيات گفت و در همان جا دفن شد و بعضى مىگويند در «بقيع» به خاك سپرده شد و گاه محلّ وفات او را كوه «رضوى» در نزديكى مدينه دانستهاند. يكى از نشانه هاى جلالت مقام او اين است كه امام حسين (ع) هنگامى كه مى خواست از مدينه به سوى مكّه حركت كند او را وصى و نماينده خود در مدينه قرار داد تا اخبار آن جا را به او برساند و وصيتنامه معروف خود را كه در مقاتل آمده، به او سپرد. پيام امام شرح تازه وجامع ىبرنهج البلاغه، ج 1 ، صفحه ى 494